Archief van mei 2017

Engels via de achterdeur

zondag, mei 7th, 2017

Dit artikel verscheen eerder in het VZV-Bulletin (Jaargang 21, nr. 1 – lente 2010)

De invloed van het Engels op het Nederlands is groot. Dat is alom bekend. Maar als we de vele artikelen, ingezonden brieven en boeken over anglicismen bekijken, zien we dat het eigenlijk bijna altijd over Engelse woorden en uitdrukkingen gaat. Die vallen natuurlijk ook sterk op. Maar het Engels beïnvloedt het Nederlands ook ‘onderhuids’, in de structuur. Dat zien we in een opvallende constructie.

Beknopt
Het Nederlands kent zinnen die beginnen met beknopte bijzinnen waarvan het eerste woord een tegenwoordig deelwoord is. Dat is veel grammaticale terminologie in een zin, dus maar meteen een paar voorbeelden, beide van internet:

(1) Inspelend op de nieuwe business unit heeft het opleidings- en demonstratiecentrum van Wifac in Mijdrecht een bescheiden facelift ondergaan.
(2) Afwachtend wat er gebeuren zal, turen we de weg richting Wageningen af of er al een vijand te zien is.

De twee zinsdelen waar het om gaat, heb ik voor het gemak cursief gemaakt. De zinnen werken goed omdat het veronderstelde onderwerp van het eerste deel van de zin hetzelfde is als in de hoofdzin, respectievelijk ‘het opleidings- en demonstratiecentrum van Wifac in Mijdrecht’ en ‘we’.

Ook voltooid deelwoorden kunnen in soortgelijke beknopte constructies worden gebruikt, als bepaling van gesteldheid aan het begin van een zin. Ook hiervan een voorbeeld:

(3) Eenmaal goed afgedekt kan een oude stortplaats een nieuwe bestemming krijgen.

De constructie is weliswaar beperkt mogelijk, maar is wel vrij productief in combinatie met ‘eenmaal’. Wat overigens opvalt, is dat het deelwoord sterk op een bijvoeglijk naamwoord lijkt.

Moeilijk
Dit soort zinnen vraagt veel aandacht van de lezer of luisteraar. Het onderwerp van de bijzin wordt immers pas in het tweede deel van de zin bekendgemaakt. Een ‘volwaardige’ bijzin is gemakkelijker te begrijpen, omdat het onderwerp dan vrij vooraan in de zin staat:

(4) Als de oude stortplaats eenmaal goed is afgedekt, kan hij een nieuwe bestemming krijgen.

Dat de constructie moeilijkheden oplevert, blijkt uit de volgende voorbeelden van internet:

(5) Eenmaal opgeleverd kan de eerste groep cliënten verhuizen naar de nieuwe woningen.
(6) Ondergesneeuwd onder een dikke laag sneeuw heeft hij [=de spreeuw] een pindanetje gevonden en hij gaat net zo lang door met sneeuw verwijderen totdat hij goed bij de inhoud kan komen en op de inzet is te zien dat hem dat is gelukt.

In het eerste voorbeeld lijkt het alsof de cliënten worden opgeleverd en niet de nieuwe woningen. In de tweede zin doet de beknopte bijzin veronderstellen dat de spreeuw was ondergesneeuwd, maar uit de rest van de zin blijkt dat het pindanetje was verstopt onder de sneeuw en niet de vogel.

Engels?
En dan naar de invloed van het Engels. Vertalers Engels-Nederlands zijn vertrouwd met redelijk vaak voorkomende beknopte deelwoordzinnen zoals hieronder. Ze zijn bijna nooit letterlijk te vertalen en vragen altijd om een creatieve oplossing:

(7) Born in Leeds, he is a passionate Leeds United season ticket holder and lives in North Wales with his wife Sian and has three daughters.
(8) Built in 1625 and much added to, this country-house hotel has bags of “cutesy, rambling” charm.
(9) Unveiled 34 years ago, Polos have been around longer than Take That.

Dit soort beknopte bijzinnen lijkt ook steeds vaker voor te komen in het Nederlands. Ik geef een aantal voorbeelden die ik de afgelopen tijd heb genoteerd:

(10) Geboren in een eenvoudig arbeidersgezin, op 10 oktober 1930, trouwde hij in 1980 uiteindelijke met Lady Antonia Fraser, waardoor hij van de wereld van de pinten bier in die van de zilveren theelepeltjes belandde. [Uit een artikel van Hein Janssen in de Volkskrant over de overleden schrijver Harold Pinter, 27 december 2008]
(11) DZDD is het drama van het begaafde kind Froukje Jansen. Begonnen bij 6Pack, het (nacht)programma van jonge honden bij SBS6 en MTV, belandde ze bij Llink in onder meer reisprogramma’s. [Uit een stuk van tv-recensent J.P. Geelen in de Volkskrant, 16 juni 2009]
(12) Weggestuurd bij de radicale Asuna-moskee in Den Haag waren ze afgelopen zomer onderweg naar Somalië. Vier Nederlandse moslims van Marokkaanse en Somalische afkomst op weg naar een trainingskamp om klaargestoomd te worden voor de Jihad. Ze werden opgepakt. [NOS Journaal, 14 december 2009.]
(13) Gebaseerd op deze boeken heeft hij [= David Simon] een geweldige serie gemaakt. [Raoul Heertje in Wintergasten, 28 december 2009]
(14) Onderbroken door een lange dweilpauze begon de tweede rit van de 500 meter. [Olympische Winterspelen, 16 februari 2010]

En nog een soortgelijke constructie maar dan met een bijvoeglijk naamwoord in plaats van een voltooid deelwoord aan het begin van de beknopte bijzin:

(15) Afkomstig van een de gewelddadigste wijken van Rio kreeg ze de internationale Kindervredesprijs. [EénVandaag, 6 december 2009]

Bekende constructie
De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS, 1997) bevat ook beschrijvingen van beknopte bijzinnen aan het begin van een zin. Het gaat om beknopte zinnen met een tegenwoordig deelwoord zoals ‘Luid lachend schonk hij zich een borrel in’ en met een voltooid deelwoord, zoals ‘Eindelijk thuisgekomen, ging hij meteen naar bed’. Het is dit tweede type dat dicht bij de voorbeelden hierboven ligt, die, met uitzondering van zin 15, immers ook beginnen met een voltooid deelwoord. Over dat tweede voorbeeld zegt de ANS het volgende (blz. 1101): ‘In een beknopte bijzin zoals eindelijk thuisgekomen … staat strikt genomen een werkwoord te weinig. Het voltooid deelwoord komt immers niet in de plaats van de persoonsvorm, maar vormt de werkwoordelijke aanvulling uit het oorspronkelijke samengestelde gezegde. Als vervanging van de persoonsvorm geldt het tegenwoordig deelwoord zijnde.’

Dat is precies wat er aan de hand is in zin 10 t/m 15 hierboven. De veronderstelde persoonsvorm is een andere dan in de hoofdzin. En juist dat maakt de interpretatie van de zinnen moeilijker. De enige overlapping tussen beknopte bijzin en hoofdzin is het onderwerp.

Waarom?
De vraag blijft dan natuurlijk: waarom? Zoals ik hierboven schreef, is de constructie niet gemakkelijk voor lezers of luisteraars. In de meeste gevallen is een andere constructie veel gemakkelijker te begrijpen. Kijk maar eens naar de herformuleringen hieronder. Opvallend daarbij is overigens de geherformuleerde zin (20): die laat zien dat sommige voltooid deelwoorden in beknopte bijzinnen bijna het karakter van een voorzetsel krijgen, net als gezien en gegeven (‘gezien/gegeven de huidige omstandigheden…’):

(16) Hij werd op 10 oktober 1930 geboren in een eenvoudig arbeidersgezin en trouwde in 1980 uiteindelijk met Lady Antonia Fraser, waardoor hij van de wereld van de pinten bier in die van de zilveren theelepeltjes belandde.
(17) Zij begon bij 6Pack, het (nacht)programma van jonge honden bij SBS6 en MTV en belandde bij Llink in onder meer reisprogramma’s.
(18) Ze werden weggestuurd bij de radicale Asuna-moskee in Den Haag en waren afgelopen zomer onderweg naar Somalië.
(19) Hij heeft op basis van deze boeken een geweldige serie gemaakt.
(20) Na een lange dweilpauze begon de tweede rit van de 500 meter.

Waarom hebben de journalisten, want alle voorbeelden komen uit de wereld van de journalistiek, toch niet voor deze eenduidige oplossingen gekozen? Mijn vermoeden is dat ze te saai zijn. Te gewoon. De beknopte bijzinnen brengen spanning in de zinnen. En spanning is belangrijk in de journalistiek. De beknopte bijzinnen in 10 t/m 15 zijn aantrekkelijker omdat ze een soort opmaat vormen naar de werkelijk belangrijke informatie in de zin.

En dan kom ik terug bij mijn stelling in de openingsalinea: de groeiende populariteit van dit type beknopte bijzin zou weleens te maken kunnen hebben met de invloed van het Engels. In die taal is de vorm in ieder geval heel gangbaar. Het is in mijn ogen een invloed op het Nederlands op de rug van een constructie die al in onze taal bestaat, maar voorheen niet zo vaak op de voorgrond trad. Waar Engelse woorden via de voordeur onze taal binnenkomen, komen nieuwe constructies via de achterdeur. Gebaseerd op het Engels verandert het Nederlands zo sluipenderwijs.