Een paar weken geleden viel mijn oog bij het lezen van de Volkskrant op een advertentie voor een verzamelbox met 10 dvd’s. De prijs stond in een opvallende rode ‘sticker’ weergegeven: ‘10 DVD + boekwerkje € 59,95’. Ik vond het gek dat ‘DVD’ in het enkelvoud stond, maar vroeg me vooral af of er bij de 10 dvd’s nu één boekje zat of bij elke dvd een apart boekje.

Twee dagen later stond dezelfde advertentie in de krant. In de sticker stond de volgende tekst: ‘10 DVD’s + 10 boekjes € 59,95’. Buitengewoon interessant, omdat het meteen te maken heeft met een opvallend congruentieverschil tussen het Nederlands en bijvoorbeeld het Engels. In het Engels gebruik je meervoudige vormen voor meervoudige verwijzingen; in het Nederlands wordt dat veel meer aan het interpretatievermogen van de taalgebruiker overgelaten. In het Nederlands zeg je bijvoorbeeld ’tien jaar’ en ‘op bladzijde 12 en 13’, in het Engels ‘ten years’ en ‘on pages 12 and 13’. Normaal gesproken, levert het gebruik van enkelvoudige verwijzingen naar meervoudige begrippen geen probleem op: je kunt de ware betekenis dan toch wel uit de context halen. Dat was in de advertentie niet het geval, waardoor je een verkeerde conclusie kon trekken. Blijkbaar was ik niet de enige.

In de Volkskrant van 5 mei stond een artikel over de discussie rondom de bouw van (geplande) kolencentrales op de Maasvlakte: “De natuurvergunningen voor twee nieuwe kolencentrales van Eon en Electrabel op de Maasvlakte worden voorlopig ingetrokken. Volgens de Raad van State, de hoogste bestuursrechter van Nederland, is de natuur in de omgeving in het geding. De bouw mag echter wel doorgaan.” Gedogen dus. Typisch Nederlands.

Verderop in het artikel worden enkele voorbeelden genoemd van dieren en planten die de bouw van grote projecten hebben tegengehouden of kunnen tegenhouden. Een daarvan is de groenknolorchis. De kadertekst over deze “onopvallend groen tot groengeel bloeiende orchidee” bevat een verwijzing naar de Eemshaven en eindigt met de volgende zin: “Daar [in de Eemshaven dus] is door de kolencentralebouwers nu een natuurcompensatiestrook aangelegd voor de plant.” Natuurcompensatiestrook. Wat een schitterend woord. Veel Nederlandser kan het bijna niet. Ten eerste gaat het hier om ‘gemaakte’ natuur: de meeste ‘natuur’ in Nederland is ‘ontwikkeld’. Bovendien wordt elk stukje dat nog niet bebouwd is, tegenwoordig ‘natuur’ genoemd. Ten tweede wordt hier iets ‘gecompenseerd’. Niets of niemand in Nederland mag worden benadeeld, en als dat toch gebeurt, moeten er concessies worden gedaan en moet er compensatie worden gegeven. En tot slot hebben we het hier over een ‘strook’. Nederland is klein. Als we iets doen – of compenseren – dan moet het natuurlijk wel binnen de perken blijven.

Gedoogakkoord, poldermodel en natuurontwikkeling. Het Nederlands kent natuurlijk veel woorden die kenmerkend zijn voor Nederland en de Nederlanders. Woorden in een taal zeggen veel over de aard van het volk dat die taal spreekt. Dat geldt zeker ook voor natuurcompensatiestrook.

Kijk eens even met mij mee naar de volgende twee zinnen. Wat valt hierin op?

• Nieuw-Zeeland bestaat uit twee grote eilanden en een aantal kleinere, vaak onbewoonde eilanden.
• De bijna vijf meter lange Skoda Superb Combi komt er namelijk óók in zo’n groene en fiscaal bevoordeelde ’20 procent bijtelling’ uitvoering.

In de eerste zin is goed gebruikgemaakt van de komma tussen kleinere en vaak onbewoonde. We hebben hier te maken met ‘bijvoeglijke bepalingen die van plaats kunnen veranderen’ (Schrijfwijzer, blz. 353) en daarom schrijf je een komma tussen de twee bijvoeglijke naamwoorden. In de tweede zin, uit het tijdschrift De Zaak, heb je een soortgelijke situatie, maar daar gebruikt de schrijver en in plaats van de komma.

Ik zie dit soort nevenschikkingen met en waar een komma heel goed op zijn plaats zou zijn, steeds vaker. Het lijkt op het eerste gezicht ook niet veel uit te maken, maar toch leidt dit gebruik van en ook weleens tot mogelijk verwarrende situaties. Kijk maar eens naar de volgende kop in de Volkskrant van 4 november: ‘Kleine en zuinige auto’s in trek’. De eerste zinnen luiden: ‘Er worden meer nieuwe auto’s verkocht. Vooral de kleine en zuinige modellen, waarvoor geen aanschaf- en wegenbelasting hoeft te worden betaald.’ Waarom ‘kleine en zuinige auto’s’ en niet ‘kleine, zuinige auto’s’? In de constructie met en lijkt het namelijk om twee verschillende soorten auto’s te gaan: ‘kleine auto’s’ en ‘zuinige auto’s’. Maar dat is niet het geval. Het gaat om twee kenmerken van een bepaald soort auto. Anders zou ook bijvoorbeeld de Toyota Prius tot deze categorie gerekend kunnen worden. Die is weliswaar zuinig, maar niet klein.

Misschien vraag je je af: ‘Waar maak je je druk over, Marcel?’. Inderdaad. Misschien ligt het aan mij en is het gewoon een kwestie van smaak. Maar ja, als vertalers al geen kommaneukers mogen zijn…

‘Goed zo. Doei.’ hoor ik iemand in de trein tussen ’s-Hertogenbosch en Utrecht zeggen. Ik dacht dat ‘doei’ zo langzamerhand van het afscheidspalet was verdwenen, maar dat lijkt een vergissing. Zelf gebruik ik ‘doei’ vooral bij wijze van grap. Maar ja, als het een inmiddels ingeburgerd begrip is, zal niemand mijn grap als grap opvatten.

Groeten. Vroeger (ja, ik begin oud te worden) zei je ‘Tot ziens’ of ‘Tot gauw’ en schreef je ‘Met vriendelijke groet’ of ‘Hoogachtend’, afhankelijk van wie je sprak of schreef. Maar met de informalisering en individualisering van de maatschappij is dat allemaal veranderd. Een ouderwetse groet is saai en je kunt je er onvoldoende mee onderscheiden. Origineel en opvallend zijn. Dat is het motto. En eerlijk gezegd doe ik er zelf ook (een beetje) aan mee. Ik schrijf ook bijna nooit meer ‘Met vriendelijke groet’ onder mijn mails. Dat klinkt afstandelijk zakelijk, ook tegen zakelijke klanten. Mijn standaard afsluiting is tegenwoordig dan ook ‘Hartelijke groeten’. Omdat dat niet echt heel erg origineel is, voeg ik er meestal een lokaal weerbericht aan toe, zoals ‘Hartelijke groeten uit een zonnig Bunde’. Dat is vriendelijk én informatief.

Hoe kom ik hier nou op? Nou, eigenlijk door een kenmerkende afsluiting van mails van een van de leden van een beroepsvereniging voor vertalers waar ik lid van ben. Zijn afsluiting is ‘Groetens’. Het feit dat de afsluiting mij opvalt, geeft meteen aan dat ze werkt: ik verbind ze immers direct met een specifiek persoon. Het is ook een afsluiting met een glimlach: de smiley is bij wijze van spreken in het woord ingebakken. Hetzelfde geldt voor ‘Grtz’, dat vaak wordt gebruikt door iemand met wie ik veel samenwerk. Het grappige is dat ik die groet heb overgenomen in mijn eigen mails aan haar. Maar dan ook alleen aan haar.

Andere opvallende afsluitingen die ik onlangs heb gelezen en gehoord, zijn ‘Hartelijks’ en ‘Tot sinas’. De laatste ving ik op 10 september op toen ik het centraal station van Utrecht uit liep. Ook hierom moest ik meteen glimlachen. De spreker gebruikt de uitdrukking misschien – voor zijn naasten – tot vervelens toe, maar bij mij werkte het.

Originele afsluitingen van mails of afscheidsteksten: hebt u misschien ook leuke of interessante varianten gehoord of gezien? Stuur ze me door. Ik verzamel ze. Met als dank een hartelijke groet uit het immer zonnige Bunde.

‘Bob is je oom’ en ‘We spelen het wel bij oor’. Kent u die uitdrukkingen? Ik neem aan dat u ze niet als Nederlandse uitdrukkingen kent, maar wellicht ziet u dat ze rechtstreeks vertaald zijn uit het Engels: ‘Bob is your uncle’ (ongeveer ‘klaar is kees’) en ‘We’ll play it by ear’ (ongeveer ‘we zien wel wat er gebeurt’ of ‘we zien wel hoe we het aanpakken’). Ze zijn grappig bedoeld. Mijn Engelse compagnon Tony Parr en ik gebruiken ze weleens. Gewoon voor de lol. Maar wat grappig is voor de een, is heel gewoon taalgebruik voor de ander. Het is bekend dat het Nederlands inmiddels heel veel woorden telt die rechtstreeks afkomstig zijn van het Engels. Maar wat nog niet zo veel aandacht krijgt, is dat er ook steeds meer uitdrukkingen direct uit het Engels worden overgenomen.

Anglicismen als ‘Ik tel mijn zegeningen’, ‘Dat is de slagroom op de taart’, ‘Daar kom je mee weg’ en ‘Daar heb je een punt’ (of zoals mijn vrouw onlangs iemand hoorde zeggen: ‘daar heb je een puntje’) zijn inmiddels goed ingeburgerd. Ze zullen door veel mensen zelfs niet meer als Engelse leenvertalingen worden gezien. Maar het proces gaat eindeloos door. Zo hoorde ik Matthijs van Nieuwkerk vorig jaar oktober in De Wereld Draait Door zeggen: ‘Dit is niet mijn kopje thee’. Dat klinkt een beetje als ‘Bob is je oom’, maar Van Nieuwkerk bedoelde het volgens mij niet als grap. In de Volkskrant van 12 juni 2010 zag ik de volgende kop in de bijlage Economie: ‘Technologiebedrijven redden de dag’ (‘save the day’). En wat dacht je van de volgende zin van de website van Pauw & Witteman (8 oktober 2009): ‘Je hebt al zo vaak kritiek gehad, soms positief, soms negatief. Je wint wat en je verliest wat.’? Dat is ‘You win some, you lose some’, maar dan keurig vertaald.

Het allermooiste voorbeeld van een leenvertaling van een Engelse uitdrukking dat ik ooit gezien heb, stond 4 augustus 2009 op de voorpagina van de Volkskrant. De kop was: ‘Metrolijn pas af “als de varkens vliegen”‘, een letterlijke vertaling van ‘when pigs fly’ of ‘if pigs might fly’ (‘met sint-juttemis’). De kop verwijst naar het volgende stuk uit het artikel: ‘In een peiling op de website van de Daily News werd lezers gevraagd wanneer de tunnel [tussen 96th Street en 63rd Street] klaar zal zijn. 4 procent zei te geloven wat de gemeente zegt. ‘Ten minste vijf jaar langer dan ze inschatten’, meende 30 procent. Een meerderheid van 66 procent klikte op het antwoord: “Wanneer de varkens vliegen”.’ Je zou kunnen zeggen dat het hier gewoon om een slechte vertaling gaat. Toch blijft het bijzonder dat de redactie van de Volkskrant die heeft laten passeren. De gemiddelde Nederlander zal immers niet weten wat de precieze betekenis is, waardoor de schrijver van het stuk zijn of haar doel voorbij schiet. Of toch niet? Met die bijzondere uitdrukking trek je natuurlijk wel de aandacht.

 Het aardige van het voorbeeld uit de Volkskrant is dat lijkt te worden verondersteld dat de Nederlanders hun Engels wel kennen. ‘Onze lezers zullen dit wel begrijpen,’ zal de redactie misschien hebben gedacht. En misschien is dat ook de gedachte achter al die andere leenvertalingen van Engelse uitdrukkingen: Nederlanders durven ze te gebruiken in de veronderstelling dat de luisteraars of lezers het Engelse origineel wel kennen. En dus ook de betekenis. Of is het misschien dikdoenerij? Een kwestie van interessant doen met taal. Of is het luiheid: letterlijk vertalen is lekker gemakkelijk?

Vorig jaar september, tijdens de algemene beschouwingen, introduceerde Geert Wilders zijn zogeheten ‘kopvoddentaks’, oftewel  hoofddoekjesbelasting. Het voorstel sloeg in als een bom: dat was toch niet mogelijk in het tolerante Nederland. Alle media doken erop en kamerleden en burgers spraken er schande van. Zoiets mocht niet gebeuren. Is het dan niet vreemd dat het woord maar rond blijft zingen? Taalkundig gezien, is het volgens mij een briljante vondst: je verpakt een boodschap in een opvallend woord en iedereen gebruikt het. Het idee is natuurlijk: als het woord ingeburgerd raakt, komt er ook steeds meer ruimte voor het concept. En het werkt. Gisteravond hoorde ik Femke Halsema in een lang interview in Nova ‘kopvoddentaks’ in de mond nemen. Zonder blikken of blozen. En zonder ook maar enig signaal af te geven dat het idee achter het woord voor haar verwerpelijk is. Zelfs Wilders’ tegenstanders gebruiken Wilders-taal. Heeft hij hiermee niet op heel slinkse wijze zijn doel bereikt?

Vroeger had je nationale feestdagen en dagen van heiligen. De dagen van heiligen zijn in feite alleen nog bekend voor zover ze in (ouderwetse papieren) agenda’s staan. Maar ja, wie heeft er nog een papieren agenda? De nationale feestdagen hebben alleen maar betekenis omdat het vrije dagen zijn. Gelukkig zijn er nog genoeg andere dagen in het jaar om een feestje te vieren. Zo heb je de Dag van de Secretaresse, de Nationale Dag van de Cateringmedewerker, de Dag van de Aarde, de Dag van de Belegger en de Nationale Dag van de Vermisten. En dit is maar een kleine greep uit een lange reeks ‘Nationale Dagen’.  Maar vandaag zag ik in een brochure van doe-het-zelfbedrijf Karwei een verwijzing naar een toch wel heel bijzondere dag: ‘Zaterdag 20 maart a.s. – Nationale Potgronddag’. Nee, dit is geen grap. De Nationale Potgronddag. Het wachten is op de Nationale Bloembakkendag.

Vertalers Engels-Nederlands zijn bij het zien van het Engelse woord control meteen op hun hoede. De Nederlandse vertaling is altijd moeilijk en nooit letterlijk. Voor een van de gebruiksvormen van control lijkt het Nederlands inmiddels een simpele nieuwe oplossing te hebben: ‘in controle’. Drie heel recente voorbeelden uit de media: ‘[Nadal] is in controle in deze wedstrijd.’ (in een commentaar op de wedstrijd Nadal-Kohlschreiber tijdens een tennistoernooi in Melbourne, Australië),  ‘[Sven Kramer] moet in controle rijden’ (commentator Bart Veldkamp tijdens het EK-schaatsen in Hamar) en ‘Bij de Vijzelgracht was het niet in controle’ (Burgemeester Job Cohen over de Amsterdamse Noord-Zuidlijn in het tv-programma Buitenhof). De eerste twee voorbeelden komen weliswaar uit de wereld van de sport – niet echt een toonbeeld van traditioneel taalgebruik – maar het gebruik van ‘in controle’ door Cohen laat toch zien dat het Engels diepe sporen nalaat in het Nederlands. Het maakt het vertalen wel een stuk gemakkelijker!

In de jaren negentig van de vorige eeuw begon de beknopte want-zin aan een niet te stuiten opmars. Voor alle duidelijkheid: het gaat hier om het gebruik van want in zinnen als: ‘Adam Curry telt niet mee want Amerikaanse pa’ (een voorbeeld uit mijn boekje Tot straks, na de reclame). Elke week teken ik weer nieuwe voorbeelden van deze efficiënte taalvernieuwing op. Bijvoorbeeld in een verslag van de voetbalwedstrijd FC Utrecht-FC Twente in Studio Sport van 17 januari hoorde ik Andy Houtkamp zeggen: ‘… een uitbraak met perspectief, want ruimte’ en ‘Ruiz moet alleen want is alleen’. Het tweede voorbeeld is heel helder, omdat hier in feite alleen ‘hij’ is weggelaten, maar in het eerste voorbeeld moet je als luisteraar toch wel meedenken, want tussen ‘want’ en ‘ruimte’ ontbreekt niet alleen een onderwerp maar ook een persoonsvorm, bijvoorbeeld ‘… want [er is] ruimte…’. Dat is dus hard werken voor de luisteraar, maar het werkt wel. Sterker nog, het levert lekker vlot taalgebruik op. Misschien is dat wel de reden waarom de verkorte (of: elliptische) constructie ook bij andere woorden wordt toegepast. Zo maakte sportverslaggeefster Dione de Graaff op 9 januari een opvallende beknopte bijzin met ‘vanwege’. Zij zei tijdens haar verslag van het EK Schaatsen in Hamar het volgende over sprinter Simon Kuipers: ‘Hij is uit het toernooi vanwege overal pijn.’ Waarom zou je meer woorden gebruiken als minder ook kan?

Het is bar en onvoorspelbaar weer. Voor het KNMI reden om een ‘voorwaarschuwing’ te geven. Op zaterdag 9 januari zag ik op Teletekstpagina 104 het volgende kopje: ‘Voorwaarschuwing voor extreem weer’. Na het ‘weeralarm’ hebben we nu dus ook ‘voorwaarschuwingen’. Maar hoezo ‘voorwaarschuwing’? Een waarschuwing geef je toch altijd al vooraf? Anders heeft ze geen zin meer. Hebben we nu een extra fase voorafgaand aan een ‘weerwaarschuwing’ (ook zo’n woord!)? Of is het gewoon een handige uitdrukking die direct is overgenomen uit het Engels (‘early warning’)?