Een paar jaar geleden schreef ik al eens over het soms wonderlijke gebruik van het vervangings- of weglatingsstreepje. Dat streepje dus. De twee voorbeelden die ik toen gaf: ‘Zowel op nationaal als Europees niveau willen automakers- en toeleveranciers financiële hulp om de ingestorte autoverkoop het hoofd te kunnen bieden’ en ‘de ins- en outs van klimaatverandering’. Vreemde streepjes, toch? Of zit er misschien toch een gedachte achter?
Ik wil er graag op terugkomen. In een discussie tijdens een vertaalworkshop Engels-Nederlands van Teamwork op 7 december ging het onder andere over dit soort streepjes en de meningen over wat nu wel en niet kon, waren verdeeld. Het ging om een constructie zoals ik die onlangs vond in een titel van een woordenboek: Woordenboek Economische- en Handelsterminologie. Wat denk jij? Wel of geen streepje? En wat vind je van het streepje in de volgende voorbeelden uit een ingezonden brief in de Volkskrant (21 november) en van de website van de Universiteit Twente: ‘En om haar punt kracht bij te zetten schildert ze de midden- en hogere inkomens nog even af als cultuurminnende, en luxe artikelen kopende, groepen’ en ‘Begrotings- en Economische Zaken (BEZ)’?
De deskundigen
P.J. van der Horst (Alles over leestekens) is heel stellig en vindt het gebruik van de streepjes in bovenstaande voorbeelden op een na allemaal onjuist: ‘Gebruik het weglatingsstreepje alleen als een deel van een woord is weggelaten. Onjuist is dus arme- en rijke landen … omdat arme landen niet één woord is. Onjuist zijn dus ook: kleine- en hoofdletters, financiële- en belastingvoordelen en sociale- en volksverzekeringen. Dit moet zijn: arme en rijke landen, financiële en belastingvoordelen, sociale en volksverzekeringen. (Eventueel kleine letters en hoofdletters enz.) Correct zijn wel kleuter- en lager onderwijs en snoep- en andere fabrikanten. Volgens sommigen is het laatste voorbeeld onjuist, omdat andere fabrikanten geen samenstelling is.’
Renkema (Schrijfwijzer) is over bijvoorbeeld handels- en industriële ondernemingen, kleuter- en lager onderwijs en personeels- en financieel beleid net zo tolerant als Van der Horst: ‘… deze samentrekkingen zijn zo handig, dat het overdreven is om hier het rode potlood te hanteren’. Renkema keurt bijvoorbeeld, net als Van der Horst, wel het oude- en nieuwe kabinet af (‘Het weggelaten deel moet een deel van het woord zijn’). Verder zegt hij over bijvoorbeeld het buitenlands en veiligheidsbeleid (zonder streepje) dat hier wordt ‘gezondigd’ tegen de voorwaarde dat een deel van het woord moet worden weggelaten. Renkema beschouwt dit dus als een kromme constructie.
De praktijk
Tot zover de streepjesdeskundigen. De praktijk is weerbarstiger. Niet alle taalgebruikers hebben blijkbaar hetzelfde beeld van het nut van weglatingsstreepjes. Een recent – en heel bizar – voorbeeld van Teletekstpagina 703 van 9 december: ‘Morgen vallen geregeld buien met regen- en natte sneeuw’. En uit de Volkskrant van 17 november noteerde ik: ‘Gelauff begrijpt wel waarom er bij dit regeerakkoord zo veel aandacht was voor de uitschieters: “Het kabinet zegt: wij kiezen er bewust voor om miljarden euro’s te verleggen van de hogere- naar de lagere inkomens.”’
Maar wat nog meer opvalt, of wat mij in ieder geval opvalt, is het toenemende gebruik van weglatingsstreepjes bij nevenschikkende getallen in de Volkskrant. Kijk je even mee? Op 26 oktober in een kop: ‘Rutte en Samsom willen 15- tot 20 miljard bezuinigen, in overleg met werkgevers en bonden.’ Op 13 november: ‘De Rabobank heeft zich in juni dit jaar op de Duitse spaarmarkt gestort. Ook de coöperatieve bank heeft grote ambities: binnen vijf jaar wil zij tussen de 10- en 18 miljard euro Duits spaargeld beheren.’ Wouter Bos schrijft op 15 november: ‘Die 40- of 46 miljard is namelijk in de hele verkiezingsstrijd nooit voorgekomen.’ Het lijkt erop dat de redactie van de Volkskrant (en/of de journalisten en andere schrijvers) ervoor heeft gekozen een streepje te zetten waar het vroeger in ieder geval niet stond, met name dus bij twee bedragen die verbonden zijn met en.
De gedachte
‘Foei’, zeg je misschien. ‘Fout. Niet nodig!’ Uiteraard is dit gebruik niet in overeenstemming met de regels in de handboeken, maar je kunt je toch afvragen waarom het streepje op deze manier wordt gebruikt. Taal is van iedereen. Mensen gebruiken taal op een voor hen zo efficiënt en effectief mogelijke manier en doen niet alles volgens de regels (als die al bekend zijn). Mijn stelling is dat er vaak wel een (onbewuste) gedachte achter ‘afwijkend’ taalgebruik zit, in dit geval het bijzondere gebruik van het weglatingsstreepje, en dat taalgebruikers steeds de grenzen van de mogelijkheden opzoeken. Hoe je het ook wendt of keert, de schrijvers proberen het de lezers wel gemakkelijker te maken. Ze geven immers een extra signaal dat de lezers er alert op moeten zijn dat en echt een nevenschikkende functie heeft. Het streepje fungeert als een soort waarschuwing. Dat gebruik is weliswaar fout volgens de regels, maar het is wel handig.
Bedankt voor deze aandacht voor het gebruik van het weglatingsstreepje. Ik ben het ermee eens dat er vaak een gedachte achter afwijkend taalgebruik zit, maar dat kan dus ook een niet goed doordachte gedachte zijn. Bij de getallen raak ik echt in de war (vanwege het minteken) en dat vind ik echt fout. Het streepje is oorspronkelijk bedoeld voor samenstellingen. Ik kwam hier terecht omdat ik wilde weten hoe het zit met combinaties waarbij één woord een samenstelling is en het andere een bijvoeglijk naamwoord, zoals de kleuter- en lagere school of de lagere- en kleuterschool. Ik ben het eens met mensen als Renkema dat het – (ik bedoel het ‘streepje’) daar verdomd handig uitkomt, ook al is het eigenlijk niet correct. Maar: het leidt ook niet tot verwarring (een belangrijk criterium bij Renkema)! Dat kan ik van dat streepje bij de miljarden niet zeggen, en ook niet van mijn eigen streepje hierboven.